صادرات جهانی آهن و فولاد و محصولات فولادی از حدود ۲۰۰ میلیارد دلار در سال ۲۰۰۰ میلادی به بیش از ۷۰۰ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۸ میلادی بالغ گردید که عامل اصلی رشد آن افزایش قیمت­های جهانی (همراه با افزایش قیمت نفت) و به میزان به مراتب کمتری افزایش حجم صادرات (حدود ۳۰ تا ۴۰ درصد) به شمار می­رود. هر چند صادرات آهن و فولاد جهان در نتیجه بروز بحران مالی جهانی (سالهای ۸-۲۰۰۷ میلادی) در سال ۲۰۰۹ میلادی به شدت کاهش یافت، اما مجددا در سال ۲۰۱۱ میلادی به وضعیت قبل از بحران مالی بازگشت. کاهش قیمت نفت بر روی قیمت­های جهانی آهن و فولاد و در نتیجه ارزش صادرات جهانی آهن و فولاد و محصولات فولادی در سالهای ۲۰۱۵ و ۲۰۱۶ میلادی تاثیر منفی بر جای گذاشت.

بر اساس آمار گمرک ایران، صادرات آهن و فولاد و محصولات فولادی ایران در سال ۲۰۱۸ میلادی (۱۳۹۷) به ۴.۶ میلیارد دلار بالغ گردید.  صادرات آهن و فولاد و محصولات فولادی ایران حدود یک میلیارد دلار در سالهای ۲۰۰۹ و ۲۰۱۰ میلادی بود که در سال ۲۰۱۴ میلادی به ۲.۸ میلیارد دلار رسید. در سالهای ۲۰۱۵ و ۲۰۱۶ میلادی صادرات آهن و فولاد و محصولات فولادی ایران تغییر قابل توجهی را تجربه نکرد و در سالهای ۲۰۱۶ و ۲۰۱۷ میلادی، به ترتیب به ۴ و ۴.۶ میلیارد دلار صعود کرد.

در ده­ساله منتهی به سال ۲۰۱۲ میلادی، میانگین سهم ایران از صادرات آهن و فولاد و محصولات فولادی جهان، به ترتیب ۰.۲ و ۰.۱ درصد بود. هر چند که سهم ایران از صادرات محصولات فولادی جهان تغییر قابل توجهی را تجربه نکرد و حتی از سال ۲۰۱۴ میلادی روند رشد آن نزولی گردید، اما سهم صادرات آهن و فولاد ایران از جهان روند صعودی طی کرد و از ۰.۲ درصد به ۰.۹ درصد در سالهای ۲۰۱۸ و ۲۰۱۹ میلادی افزایش یافت. در شش­ساله منتهی به سال ۲۰۱۸ میلادی، آهن و فولاد خام سهم ۸۰ درصد از افزایش صادرات آهن و فولاد خام کشور داشت. در دو دهه اخیر، سرعت رشد صادرات آهن و فولاد ایران بیش از دو برابر محصولات فولادی بوده است.

سهم محصولات فولادی از کل صادرات آهن و فولاد جهان در حدود ۴۵ درصد است که در زمان افزایش قیمت­های جهانی آهن و فولاد تا حدی کاهش پیدا می­کند. در سال ۲۰۱۸ میلادی، سهم محصولات فولادی از کل صادرات آهن و فولاد چین ۵۸ درصد و ایران ۱۵ درصد بود.

تجارت خارجی محصولات فولادی (شامل انواع لوله و پروفیل فولادی، اسکلت و سازه­های فولادی، مخازن و تانک­های فولادی، ریل راه­آهن و سایر محصولات) از اهمیت بالایی در تجارت جهانی و واردات ایران برخوردار است. بر اساس داده­های گمرک­های کشورهای طرف تجاری ایران، در طی دوره ۱۸ ساله منتهی به سال ۲۰۱۸ میلادی، واردات تجمعی محصولات فولادی کشور به ۳۲ میلیارد دلار و صادرات تجمعی آهن و فولاد کشور به ۱۶ میلیارد دلار بالغ گردید. تراز تجاری منفی زنجیره فولاد ایران از صادرات مواد خام و اولیه با ارزش پایین و در سوی دیگر واردات محصولات نهایی با ارزش بالا ناشی شده است.

روند توسعه زنجیره صنعت فولاد کشور، به ویژه در چند سال اخیر معطوف و متمرکز به تولید و صادرات آهن و فولاد خام با تکیه بر رانت منابع (سنگ معدن، گاز، انرژی الکتریکی و آب) شده است. در همین شرایط صنایع پایین­دستی فولاد که ایجادکننده ارزش افزوده و اشتغال هستند، مورد بی­توجهی کامل قرار گرفته و تضعیف و تحدید شده­اند. زنجیره عرضه فولاد ایران در یک سو صادرکننده مواد خام و اولیه کم­ارزش و در سوی دیگر واردکننده محصولات فولادی پرارزش شده است که نتیجه آن خروج ارز و منابع و ثروت­های ملی به همراه صادرات اشتغال و فرصت­های کسب درآمد اقتصادی برای کشور می­باشد.

چالش­های پیش روی فعالیت و رشد صنایع محصولات فولادی ایران

۱- ارزان­فروشی صادراتی و در سوی دیگر گران­فروشی داخلی مواد اولیه فولادی؛

۲- معافیت مالیاتی (شرکتی و ارزش افزوده) صادرات مواد خام و اولیه آهن و فولاد؛

۳- اعمال تعرفه­ها و مالیات­های بالا و نامتعارف بر روی واردات مواد اولیه فولادی؛

۴- ایجاد شرایط رقابت ناعادلانه به واسطه اختلاف قابل توجه قیمت عرضه محصولات فولادی کشور به تولیدکنندگان داخلی و خارجی؛

۵- رویه و رفتار غیر ترجیحی تضعیف­کننده صنایع پایین­دستی (مانند ایجاد محدودیت در عرضه و کمبود مصنوعی در بازار) و در صورت امکان احجاف قیمتی از سوی صنایع بالادستی فولاد؛

۶- رویکرد نامناسب و غیر حمایتی بنگاه­های بزرگ دولتی و خصولتی بالادستی (مانند نفت و گاز و پتروشیمی) در جهت تامین نیاز از تولیدکنندگان داخلی محصولات فولادی (مانند تولیدکنندگان سازه­ها، لوله­ها و پروفیل­های فولادی)؛

۷- اعمال معافیت­های تعرفه­ای و مالیاتی بر روی واردات محصولات فولادی (مانند معافیت­های خاص یا معافیت­های وارداتی مناطق ویژه و آزاد اقتصادی یا فراساحلی)؛

۸- سهم نبردن صنایع پایین­دستی تولیدکننده محصولات فولادی از رانت­های منابع (سنگ آهن، گاز، برق و آب) زنجیره فولاد و تخصیص این رانت­ها به واحدهای بالادستی؛

۹- حمایت کامل دولت از رشد و گسترش صنایع آهن و فولاد و در مقابل سیاستگذاری­ها و اقدامات تضعیف­کننده و تحدیدکننده صنایع محصولات فولادی و

۱۰- تامین مالی قدرتمند صنایع بالادستی فولاد از سوی دولت، بانکها و بازار سرمایه

مرکز تحقیقات و مطالعات بازار گروه صنعتی سدید