صادرات جهانی آهن و فولاد و محصولات فولادی از حدود ۲۰۰ میلیارد دلار در سال ۲۰۰۰ میلادی به بیش از ۷۰۰ میلیارد دلار در سال ۲۰۱۸ میلادی بالغ گردید که عامل اصلی رشد آن افزایش قیمتهای جهانی (همراه با افزایش قیمت نفت) و به میزان به مراتب کمتری افزایش حجم صادرات (حدود ۳۰ تا ۴۰ درصد) به شمار میرود. هر چند صادرات آهن و فولاد جهان در نتیجه بروز بحران مالی جهانی (سالهای ۸-۲۰۰۷ میلادی) در سال ۲۰۰۹ میلادی به شدت کاهش یافت، اما مجددا در سال ۲۰۱۱ میلادی به وضعیت قبل از بحران مالی بازگشت. کاهش قیمت نفت بر روی قیمتهای جهانی آهن و فولاد و در نتیجه ارزش صادرات جهانی آهن و فولاد و محصولات فولادی در سالهای ۲۰۱۵ و ۲۰۱۶ میلادی تاثیر منفی بر جای گذاشت.
بر اساس آمار گمرک ایران، صادرات آهن و فولاد و محصولات فولادی ایران در سال ۲۰۱۸ میلادی (۱۳۹۷) به ۴.۶ میلیارد دلار بالغ گردید. صادرات آهن و فولاد و محصولات فولادی ایران حدود یک میلیارد دلار در سالهای ۲۰۰۹ و ۲۰۱۰ میلادی بود که در سال ۲۰۱۴ میلادی به ۲.۸ میلیارد دلار رسید. در سالهای ۲۰۱۵ و ۲۰۱۶ میلادی صادرات آهن و فولاد و محصولات فولادی ایران تغییر قابل توجهی را تجربه نکرد و در سالهای ۲۰۱۶ و ۲۰۱۷ میلادی، به ترتیب به ۴ و ۴.۶ میلیارد دلار صعود کرد.
در دهساله منتهی به سال ۲۰۱۲ میلادی، میانگین سهم ایران از صادرات آهن و فولاد و محصولات فولادی جهان، به ترتیب ۰.۲ و ۰.۱ درصد بود. هر چند که سهم ایران از صادرات محصولات فولادی جهان تغییر قابل توجهی را تجربه نکرد و حتی از سال ۲۰۱۴ میلادی روند رشد آن نزولی گردید، اما سهم صادرات آهن و فولاد ایران از جهان روند صعودی طی کرد و از ۰.۲ درصد به ۰.۹ درصد در سالهای ۲۰۱۸ و ۲۰۱۹ میلادی افزایش یافت. در ششساله منتهی به سال ۲۰۱۸ میلادی، آهن و فولاد خام سهم ۸۰ درصد از افزایش صادرات آهن و فولاد خام کشور داشت. در دو دهه اخیر، سرعت رشد صادرات آهن و فولاد ایران بیش از دو برابر محصولات فولادی بوده است.
سهم محصولات فولادی از کل صادرات آهن و فولاد جهان در حدود ۴۵ درصد است که در زمان افزایش قیمتهای جهانی آهن و فولاد تا حدی کاهش پیدا میکند. در سال ۲۰۱۸ میلادی، سهم محصولات فولادی از کل صادرات آهن و فولاد چین ۵۸ درصد و ایران ۱۵ درصد بود.
تجارت خارجی محصولات فولادی (شامل انواع لوله و پروفیل فولادی، اسکلت و سازههای فولادی، مخازن و تانکهای فولادی، ریل راهآهن و سایر محصولات) از اهمیت بالایی در تجارت جهانی و واردات ایران برخوردار است. بر اساس دادههای گمرکهای کشورهای طرف تجاری ایران، در طی دوره ۱۸ ساله منتهی به سال ۲۰۱۸ میلادی، واردات تجمعی محصولات فولادی کشور به ۳۲ میلیارد دلار و صادرات تجمعی آهن و فولاد کشور به ۱۶ میلیارد دلار بالغ گردید. تراز تجاری منفی زنجیره فولاد ایران از صادرات مواد خام و اولیه با ارزش پایین و در سوی دیگر واردات محصولات نهایی با ارزش بالا ناشی شده است.
روند توسعه زنجیره صنعت فولاد کشور، به ویژه در چند سال اخیر معطوف و متمرکز به تولید و صادرات آهن و فولاد خام با تکیه بر رانت منابع (سنگ معدن، گاز، انرژی الکتریکی و آب) شده است. در همین شرایط صنایع پاییندستی فولاد که ایجادکننده ارزش افزوده و اشتغال هستند، مورد بیتوجهی کامل قرار گرفته و تضعیف و تحدید شدهاند. زنجیره عرضه فولاد ایران در یک سو صادرکننده مواد خام و اولیه کمارزش و در سوی دیگر واردکننده محصولات فولادی پرارزش شده است که نتیجه آن خروج ارز و منابع و ثروتهای ملی به همراه صادرات اشتغال و فرصتهای کسب درآمد اقتصادی برای کشور میباشد.
چالشهای پیش روی فعالیت و رشد صنایع محصولات فولادی ایران
۱- ارزانفروشی صادراتی و در سوی دیگر گرانفروشی داخلی مواد اولیه فولادی؛
۲- معافیت مالیاتی (شرکتی و ارزش افزوده) صادرات مواد خام و اولیه آهن و فولاد؛
۳- اعمال تعرفهها و مالیاتهای بالا و نامتعارف بر روی واردات مواد اولیه فولادی؛
۴- ایجاد شرایط رقابت ناعادلانه به واسطه اختلاف قابل توجه قیمت عرضه محصولات فولادی کشور به تولیدکنندگان داخلی و خارجی؛
۵- رویه و رفتار غیر ترجیحی تضعیفکننده صنایع پاییندستی (مانند ایجاد محدودیت در عرضه و کمبود مصنوعی در بازار) و در صورت امکان احجاف قیمتی از سوی صنایع بالادستی فولاد؛
۶- رویکرد نامناسب و غیر حمایتی بنگاههای بزرگ دولتی و خصولتی بالادستی (مانند نفت و گاز و پتروشیمی) در جهت تامین نیاز از تولیدکنندگان داخلی محصولات فولادی (مانند تولیدکنندگان سازهها، لولهها و پروفیلهای فولادی)؛
۷- اعمال معافیتهای تعرفهای و مالیاتی بر روی واردات محصولات فولادی (مانند معافیتهای خاص یا معافیتهای وارداتی مناطق ویژه و آزاد اقتصادی یا فراساحلی)؛
۸- سهم نبردن صنایع پاییندستی تولیدکننده محصولات فولادی از رانتهای منابع (سنگ آهن، گاز، برق و آب) زنجیره فولاد و تخصیص این رانتها به واحدهای بالادستی؛
۹- حمایت کامل دولت از رشد و گسترش صنایع آهن و فولاد و در مقابل سیاستگذاریها و اقدامات تضعیفکننده و تحدیدکننده صنایع محصولات فولادی و
۱۰- تامین مالی قدرتمند صنایع بالادستی فولاد از سوی دولت، بانکها و بازار سرمایه
مرکز تحقیقات و مطالعات بازار گروه صنعتی سدید
